Flest okkar göngum að því vísu að geta framvísað persónuskilríkjum þegar farið er fram á að við gerum grein fyrir því hver við erum. Þannig eigum við í viðskiptum við fyrirtæki, stofnanir og stjórnsýsluna. Með aukinni tæknivæðingu hafa skilríkin að miklu leyti færst yfir á rafrænt form og um leið sitja ákveðnir hópar eftir í fortíðinni. Þar á meðal eru fangar og fatlaðir einstaklingar.
Í Danmörku var sett í lög að allir þurfi að hafa aðgang að rafrænu pósthólfi og er allt sent þangað til fólks í stað til dæmis ábyrgðarpósts. Þetta hafði í för með sér að fangar í lokuðum öryggisfangelsum fengu aðgang að tölvu með interneti til að komast í pósthólfið sitt, banka og einnig til að geta gengið frá skattaskýrslum og sinna öllu því sem allir þurfa að gera. Mjög algengt er að við hjá Afstöðu aðstoðum fólk sem hefur verið í afplánun en hefur ekki skilað skattaskýrslum í mörg ár og jafnvel áratugi. Það getur verið flókið að vinna úr því ásamt að reyna að ná höndum yfir sektir, sakakostnað og meðlög. Þetta er í raun skuldafangelsi og svartnætti sem hefði verið hægt að koma í veg fyrir. Þetta er hægt að laga á mjög einfaldan hátt og höfum við hjá Afstöðu oft komið með góð og gagnleg ráð til yfirvalda um hvernig sé hægt að leysa þetta ásamt ýmsu öðru. Við teljum nauðsynlegt að allir fangar hafi aðgang að tölvu og rafrænum skilríkjum þar sem þeir geta sinnt sínum nauðsynlegu og lögbundnu verkefnum sem allir þurfa að gera. Þá þarf að sinna bankamálum og öðru sem fólk gerir þar sem rafrænna skilríkja er krafist. Fangaverðir vita vissulega hversu flókið þetta getur verið og aðstoða eftir mesta megni en það er auðvitað bara takmarkað því á endanum þarf síma til að komast í rafræn skilríki. Og smart símar eru óleyfilegir bæði í lokuðum sem opnum fangelsum. Þar sem umræðan er hávær núna um rafræn skilríki og rætt um ákveðna hópa sem ekki geta nýtt sér þá þjónustu er nauðsynlegt að benda á þá og krefjast þess að sett verði í lög ákvæði sem tryggir aðgengi allra að jafn sjálfsögðum hlut og að framvísa skilríkjum sínum til þess að halda utan um lífið eins og það leggur sig. Það er nefnilega þannig að þeir sem sviptir eru frelsinu með dómi munu snúa aftur út í samfélagið og þá er mikilvægt að öll mál séu á hreinu þannig það þurfi ekki að vera fyrsta verkefni að leysa úr öllum flækjum sem hefðu aldrei þurft að verða. Það er getur verið mörgum ofviða því miður. Samhliða köllum við eftir markvissari fjármálakennslu í fangelsum landsins. Við sem samfélag þurfum að fá fólk í betra ástandi út úr fangelsunum og ekki endalaust að setja upp hindranir. Lausnir fyrir alla - ekki bara suma. Íslenskur karlmaður sem nú er vistaður í fangelsinu Litla-Hrauni hefði að öllu jöfnu átt að losna úr haldi fyrir rúmu hálfu ári, eða í byrjun maí. Afstaða, félag fanga, hefur unnið að máli mannsins í stjórnsýslunni en að sögn félagsins hafa fangelsisyfirvöld synjað manninum um reynslulausn vegna þess að lögregla sé með mál á hendur honum til rannsóknar.
Málið snýst um umdeilda og mjög vafasama lagareglu þ.e.a.s. 5. mgr. 80. gr. laga um fullnustu refsinga nr. 15/2016 þar sem segir: „Fanga, sem á mál til meðferðar hjá lögreglu, ákæruvaldi eða dómstólum þar sem hann er grunaður um refsiverðan verknað, verður að jafnaði ekki veitt reynslulausn, enda sé málið rekið með eðlilegum hætti og dráttur á því ekki af völdum fangans.“ Samkvæmt upplýsingum frá Afstöðu er um að ræða séríslenska reglu sem er með öllu óútskýrð. Sömu reglu er að finna víða í fangelsislöggjöfinni og þá til skerðingar á réttindum fanga. Notuð til að skerða réttindi fanga. Reglan er eins og skemmd í banana. Erfitt er að finna haldbæran rökstuðning fyrir reglunni, eða að benda á tengsl hennar við tilgang og markmið reynslulausnar eða laganna almennt. Hún laumaði sér inn í lögin árið 2005 í gegnum reglugerð frá árinu 1993 sem hafði fengið verulega útreið í áliti Umboðsmanns Alþingis frá 2000. Þá fellur hún ekki að niðurstöðum Mannréttindadómstóls Evrópu. Við lagasetninguna árið 2005 skaust hún inn í lagatextann án skýringa eða umræðu. Upp frá því hefur hún verið notuð óspart til að synja föngum um réttindi sín, en enginn hefur þó gert nothæfa tilraun til að rökstyðja hana. Slíkar tilraunir hafa fætt af sér rökleysu, enda ómögulegt að ímynda sér aðstæður þar sem hún falli í hópinn. Eitt er augljóst og blasir við. Regluna má misnota. Tilvist hennar ein og sér býður hættunni heim. Lögreglan getur, hvað sem hver segir, einfaldlega skráð mál í kerfið með þeim afleiðingum að „tiltekinn“ einstaklingur fái ekki reynslulausn. Og reglan veitir jafnvel almennum borgurum tækifæri til að halda mönnum í fangelsi, með því að leggja fram skipulagða kæru á hendur fanga. Hér er ekki verið að segja að lögregla misfari með það vald sem lagareglan veitir henni, eða að almennur borgari taki upp á slíku. En leiðin er hins vegar fær og það eitt ætti að duga til að afskrifa hana. Allt hugsandi fólk ætti því að sjá að umrædd regla er röng. Hún hefur engan sjáanlegan tilgang og er miklu líklegri til að valda skaða en gagni. Það eru einmitt svona reglur sem valda því að almenningur missi trú á réttarkerfið. Gögn málsins, sem send hafa verið til dómsmálaráðuneytisins, gefa vísbendingu um að lögregla hafi í raun farið frjálslega í kringum lagaboð við rannsókn máls þessa manns. Ráðuneytið hefur undir höndum gögn frá barnsmóður mannsins sem kveðst hafa verið beitt þvingunum af lögreglufulltrúa við skýrslutöku. Barnsmóðirin ber við að lögreglufulltrúi hafi hótað henni ef framburður hennar væri ekki viðunandi og staðið við hótunina í beinu framhaldi. Í upphafi í máli fangans hafi lögregla reynt að hafa áhrif á það hver yrði verjandi mannsins. Þannig hafi lögregla neitað að verða við beiðni mannsins um verjanda, heldur sjálf ákveðið hver skyldi verja hann. Það er reyndar nokkuð sem stöðugt kemur á borð Afstöðu, en lögreglu er frekar tamt að velja sakborningum verjendur. Það er tekið fram að ekki er verið að gagnrýna viðkomandi lögmenn, heldur bent á að val rannsakanda á verjanda andstæðings síns er fallið til efasemda. Í ljósi þessa máls og annarra hefur Afstaða bent á að íslensk fangelsislöggjöf byggi á öðrum forsendum en löggjöf þjóðanna í kringum okkur. Hvað eftir annað eru synjanir um reynslulausn rökstuddar með óskiljanlegum hætti og jafnvel rökleysum. Einn algengasti rökstuðningur yfirvalda, og grundvallarrök fyrir synjunum, er í hróplegri andstöðu við úrtölur sem eru birtar á vef Fangelsismálastofnunar. Afstaða fer ekki ofan af því að víða í íslenskri fangelsislöggjöf eru ómálefnalegar lagareglur sem standast hvorki stjórnarskrá né markmið laganna sjálfra. Þetta er einnig sannleikur um nálgun fangelsisyfirvalda og lögskýringar þar á bæ. Telur félagið að skýringin sé sú að heildarmyndin snúi öfugt. Í stað þess að fjalla um skyldu stjórnvalda til að veita réttindi, er talað um heimild. Íslenskur fangi þarf að rökstyðja það hvers vegna yfirvöld eigi að veita honum heimild til reynslulausnar. Sænskum stjórnvöldum er skylt að veita fanga reynslulausn og þurfa að rökstyðja það sérstaklega ef hann á ekki að hljóta hana. Reyndar telur Afstaða að mjög víða í löggjöf landsins séu ómálefnalegar lagareglur um réttindi manna, sem fæðast í þeirri hugmynd að lög séu skrifuð fyrir stjórnvöld til að útdeila réttindum, en ekki fyrir borgarana til verndar réttindum þeirra. Fangelsi hafa heimild samkvæmt lögum um fullnustu refsinga til að beita ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð og brjóta þannig gegn 68. gr. stjórnarskrárinnar. Afleiðingarnar geta verið þær að fangi þurfi að fara skítugur í heimsókn, sé hann ekki líka í heimsóknarbanni vegna agaviðurlag.
Í 1. mgr. 27. gr. laga um fullnustu refsinga segir: „[Fangi] skal [...] fá greidda dagpeninga [...]. Ráðherra ákveður fjárhæð dagpeninga með gjaldskrá og skal hún miðast við að fangi eigi fyrir brýnustu nauðsynjum til persónulegrar umhirðu.“ Í 28. gr. laga um fullnustu refsinga segir: „Dagpeninga [...] má taka til greiðslu á skaðabótum eða öðrum útgjöldum sem fangi verður ábyrgur fyrir meðan á afplánun stendur, þar á meðal skuldum sem hann hefur stofnað til við fangelsi. Þó skal ekki heimilt að taka meira en fjórðung af dagpeningum eða launum til slíkra greiðslna.“ Í 1. mgr. 68. gr. stjórnarskrárinnar segir: „Engan má beita pyndingum né annarri ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu.“ Viðmið dagpeninga er réttur allra til mannlegrar reisnar eða mennsku sinnar. 28. gr. laga um fullnustu refsinga veitir því heimild til að svipta einstakling mannlegri reisn. Fangelsismál eru líklega ekki efst á vinsældarlista landsmanna en eflaust bæði áhyggjuefni og hagsmunamál. Fangelsismál eru reglulega í fréttum og ýmsir kannast við vímuefnaneyslu í fangelsum, langa boðunarlista, framkvæmdir á Litla-Hrauni, átök í fangelsum, skýrslu stýrihóps, bataleiðir og ýmislegt annað misblessað. Líklega eru það þó engar ýkjur að segja að fáir þekkja sjálft fangelsiskerfið, réttindi fanga og þau sjónarmið sem ráða ferðinni við fullnustu refsinga.
Tilgangurinn nú er að fjalla um umdeildar lagareglur og sjónarmið fangelsisyfirvalda þegar kemur að afstöðu þeirra til réttinda fanga. Rök verða færð fyrir því að lögin séu að mörgu leyti handahófskennd og rökstuðningur að baki ákvörðunum byggður á sérkennilegri afstöðu til mannréttinda borgara. Skýringin helgast af þeirri áráttu fangelsisyfirvalda að endurtaka í sífellu að það sé meginregla að refsing skuli afplánuð að fullu í fangelsi. Því séu reglur sem kveði á um annað undantekningarreglur sem skýrðar séu þröngt og komi aðeins skoðunar í vissum tilvikum og þá aðeins þegar sérstakar aðstæður séu fyrir hendi. Langflestar ákvarðanir í fangelsiskerfinu styðjast við þessa nálgun fangelsisyfirvalda þrátt fyrir að yfirvöld sjálf hafi sýnt fram á það að túlkun þeirra sér röng. Að síendurteknu og gefnu tilefni er nú ætlunin að fjalla um réttindi fanga út frá grundvallarreglum stjórnarskrárinnar og lögum um fullnustu refsinga. Greininni er ætlað að gagnrýna lögin sjálf og stjórnvöld fangelsismála fyrir rökstuðning að baki ákvörðunum sínum. Líklega eru fangelsismál ekki eini málaflokkurinn sem þarfnast gagnrýni en hann er góð byrjun það sem fangavist varðar augljósa skerðingu á mikilvægustu réttindum manna. Í umfjölluninni verður rætt um reynslulausn vegna þess hversu oft og ítrekað sami rökstuðningurinn birtist í synjunum fangelsisyfirvalda og þá um leið vegna hinn umdeildu lagareglna sem um fyrirbærið gilda. Grundvallarreglurnar Stjórnarskrá Íslendinga er nokkurs konar þjóðsöngur landsmanna. Hún fjallar um sameiginleg grundvallargildi lítils lýðveldis sem gefur fyrirheit um að allir borgar séu jafnir og skuli njóta mannréttinda. Stjórnarskránni er ætlað það lykilhlutverk að vernda þessi grundvallarréttindi allra borgar gagnvart ríkisvaldinu. Hún er því öllum lögum æðri og fælir frá hvers kyns fyrirmæli sem brjóta gegn henni. Skylda hvílir á ríkisvaldinu að tryggja borgurum að lög um réttindi og skyldur séu sett og túlkuð í samræmi við grundvallargildin. Aðeins í algjörum undantekningartilvikum má víkja frá ýtrustu kröfum stjórnarskrárinnar og þá þegar sannanlegir almannahagsmunir eru augljóslega mikilvægari en réttindi einstaks borgara. Slíkar aðstæður geta meðal annars komið upp á styrjaldartímum. Hver er munurinn á réttindum og ívilnun? Stjórnarskráin færir öllum borgurum jöfn réttindi. Ívilnun er annars konar lagaúrræði sem byggist á svipuðum sjónarmiðum. Þessum hugtökum er stundum ruglað saman en vísbendingar um það finnast bæði í verkum ríkisvalds og dómstóla. Munurinn skýrist einkum í því að réttindum fylgir skylda en ívilnun er háð leyfi. Ívilnun er nokkurs konar verkfæri sem ríkisvaldið notar til að efna skyldu sínar samkvæmt stjórnarskránni. Hún getur verið skilyrt og háð einstaklingsbundnum aðstæðum en stendur ekki ein og sér í boði fyrir alla borgara. Sem dæmi mætti segja að blindir njóti þeirrar ívilnunar að nota hjálparhunda þrátt fyrir að lög skorti fyrir hundahaldi. Ástæðan er sú að samkvæmt 76. gr. stjórnarskrárinnar er ríkisvaldinu skylt að tryggja sjúkum og öryrkjum aðstoð. Slíkar ívilnanir eru meðal annars í skattalögum. Í lögum um fullnustu refsinga mætti líta á náðun sem ívilnun en að örðu leyti finnast þær ekki í lögunum þrátt fyrir að yfirvöld og jafnvel dómstólar virðast ranglega hafa litið svo á. Hvernig breyta stjórnvöld réttindum í ívilnun? Því má vel halda fram að íslenskum stjórnvöldum sé tamt að tryggja vald sitt yfir borgurum með því að dulbúa réttindi þeirra sem ívilnanir. Þetta á víða við en er sérstaklega áberandi í fangelsiskerfinu og löggjöf þess. Aðferðin er sáraeinföld og felst í að nota orðið „heimild“ í stað orðsins „skylda“. Með þessu móti er hlutunum snúið við og fangi þarf að færa góð rök fyrir því að hann eigi að njóta réttinda í stað þess að fangelsisyfirvöld rökstyðji hvers vegna hann eigi ekki að njóta þeirra. Reynslulausn Reynslulausn, dagsleyfi, nám- vinna og starfsþjálfun fyrir utan fangelsi o.fl. eru á meðal þeirra réttinda fanga sem tengjast nálægð við frjálsa samfélagið. Svipuð sjónarmið eiga við í öllum tilvikum en til einföldunar verðu hér fjallað um reynslulausn sem að mínu viti er umdeildasta úrræðið en jafnframt einfaldast að draga fram skiljanlega umfjöllun um það. Lög um fullnustu refsinga er mjög íþyngjandi löggjöf sem hverfist um frelsissviptingu og eru því í beinni andstöðu við 67. gr. stjórnarskrárinnar. Lögin virka um leið á nær öll önnur mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar. Þar á meðal mælir 28. gr. laganna fyrir um heimild fyrir ríkisvaldið til að gera undantekningu frá 68. gr. stjórnarskrárinnar um varnir gegn pyntingum og ómannúðlegri meðferð. Í VIII. kafla laga um fullnustu refsinga er fjallað um reynslulausn. Þar segir að Fangelsismálstofnun geti ákveðið að veita reynslulausn og síðar rakið hvenær stofnunin geti heimilað slíkt. Það má í raun segja að 80. gr. laganna um skilyrði reynslulausnar og 82. gr. um skilorðsrof gefi tilefni til sérstakrar og sundurliðaðrar umfjöllunar en samandregið koma þar fram þrjár séríslenskar lagareglur sem eru í meira lagi vafasamar:
Lög um fullnustu refsinga mæla fyrir um heimild fyrir fangelsisyfirvöld til veitingar reynslulausnar. Lögin tala ekki um skyldu. Á þessum forsendum hafa yfirvöld nálgast öll réttindi fanga og rökstuðningur sem tengist reynslulausn er á þessa leiða:
Varðandi meginregluna um afplánun að fullu í fangelsi er rétt að benda á að hugtökin „afplánun“ og „fullnusta“ tákna ekki hið sama í skilningi laga um fullnustu refsinga. Nálgun fangelsisyfirvalda kann að byggja á ruglingi með hugtökin en það eitt og sér skýrir þó ekki meginregluhugmyndina. Fullnusta í fangelsi tilheyrir afplánunarhugtakinu en reynslulaus er einn þeirra þátta sem markar lok afplánunar. Áður hefur verið fjallað um þau umdeildu rök yfirvalda að reynslulausn sé ívilnun og óþarfi að ræða það hér. Rétt er að fjalla ítarlega um þetta í tengslum við 5. mgr. 82. gr. laga um fullnustu refsinga varðandi úrskurðarmál í kjölfar meintra rofa á skilyrðum reynslulausnar. Er reglur um reynslulausn undantekningareglur? Þegar fangelsisyfirvöld synja föngum um reynslulausn er nær undantekningarlaust byggt á eftirfarandi rökstuðningi: Við [mat á veitingu reynslulausnar]þarf að hafa í huga að reglur um reynslulausn eru undantekningarreglur sem sæta ströngum skilyrðum og eru undanþágur einungis veittar í alveg sérstökum tilvikum. Þessi skýring á reynslulausnarreglum sem undantekningu byggir líklega á sjónarmiðinu um að refsingu skuli afplána að fullu í fangelsi sem meginreglu. Að ofan voru sett fram röksemdir sem mæla gegn því að slík afplánun sé meginregla. Í eðli sínu byggja reglur um reynslulausn á meginreglu stjórnarskrár og skulu skýrðar með hliðsjón af henni frekar en sem þröngar undantekningar frá frelsissviptingu. Skýring fangelsisyfirvalda á reynslulausnar sem undantekningar er í algjöru ósamræmi við framkvæmd og tölulegar staðreyndir. Samkvæmt ársskýrslum Fangelsismálastofnunar, um áralanga framkvæmd, er raunveruleikinn sá að um 75% fanga er veitt reynslulausn en 25% ekki. Reglur um reynslulausn eru því ekki aðeins meginreglur í eðli sínu heldur einnig í framkvæmd. Engu að síður birtist andstæður rökstuðningur fangelsisyfirvalda enn og ávallt sem meginástæða synjunar. Meginreglan eða undantekningin um afplánun að fullu í fangelsi Hvergi er að finna ákvæði í íslenskum lögum sem vísa til meginreglu stjórnvalda um að refsing skuli afplánuð að fullu í fangelsi. Hér er því um að ræða álit eða skoðun fangelsisyfirvalda. Um þetta gilda lög um fullnustu refsinga sem í heild sinni lýsa hvernig fullnusta skal fara fram, innan sem utan fangelsa. Þar segir að fullnusta geti farið fram með ýmsum hætti án þess þó að skilgreina meginreglur, undantekningar eða ívilnanir. Rök fangelsisyfirvalda veikjast mjög þegar litið er til framkvæmdarinnar. Samkvæmt árskýrslu Fangelsismálastofnunar hafa einungis um 25% fanga afplánað refsingu sína að fullu á undanförnum árum. Næst á dagskrá Sú er ætlunin að vekja áhuga fólks um réttindi borgara almennt sem svo auðveldlega má íhuga í samanburði við réttindi fanga. Fangelsislöggjöfin, í eðli sínu, felur í sér afgerandi frávik frá flestum mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar og um leið ákjósanlegan völl til rannsóknar á sjónarmiðum stjórnvald. Í framhaldi þessarar greinar er ætlunin að fjalla um tvö lagaákvæði í lögum um fullnustu refsinga sem eru líklega í besta falli skrítin: Annars vegar 5. mgr. 80. gr. sem segir: „Fanga, sem á mál til meðferðar hjá lögreglu, ákæruvaldi eða dómstólum þar sem hann er grunaður um refsiverðan verknað, verður að jafnaði ekki veitt reynslulausn, enda sé málið rekið með eðlilegum hætti og dráttur á því ekki af völdum fangans.“ Hins vegar 2. mgr. 82. gr. sem segir: „Að kröfu ákæranda getur þó dómstóll úrskurðað að maður, sem hlotið hefur reynslulausn, skuli afplána eftirstöðvar refsingar ef hann á reynslutíma rýfur gróflega almennt skilyrði reynslulausnar, enda liggi fyrir sterkur grunur um að hann hafi framið nýtt brot sem varðað getur sex ára fangelsi eða að brotið varði við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga[...]“. Ungur maður í blóma lífsins. Jæja, alla vega útlitslega séð. Ljósmyndin var tekin árið 2004 af Jóni Sigurðssyni, fyrrverandi deildarstjóra á Litla Hrauni, vegna þess að gefið var út sérstakt vegabréf þess efnis að ég mætti vera frjáls maður í fjórtán klukkustundir hverja þrjátíu daga sem ég væri í afplánun. Þá hafði ég afplánað 1/3 hluta afplánunar eða 4 ár. Slík umbunun nefndist dagsleyfi og eru til þess gerð að dómþolar styrki fjölskyldubönd, þannig að þeir bíði eitthvað þegar þeir ljúka við greiðslu sína til samfélagsins. Þetta er afskaplega mikilvægur þáttur í afplánun en engu að síður veita íslensk stjórnvöld fæst leyfi af öllum löndum Evrópu. Það er önnur saga en engu að síður mikilvæg að halda til haga.
Á meðfylgjandi ljósmynd er þrítugur maður sem var dæmdur til að afplána 12 ára fangelsisvist fyrir innflutning á vímuefnum. Ég myndi aldrei gera lítið úr mínum þætti i málinu en líklega yrði dómurinn tvö til þrjú ár í dag fyrir sama magn. Þá er ég fullviss um að ungi maðurinn á myndinni hefði farið aðra leið í afplánun sinni í fangelsiskerfi sem hæfir samfélagi nútímans. Ég tel víst að hann hefði ekki sleppt spilum sínum heldur haldið á þeim og leikið rétt úr. Frá aldamótum hefur margt breyst en engu að síður er samfélagið enn að dæma fólk til langrar fangelsisvistunar fyrir ofbeldislausa dóma og það er mín bjargfasta skoðun að ef dæma á fólk til þess að dvelja um langt árabil þá verði að gera allt til þess að menntun, starfsþjálfun og styrking fjölskyldubanda sé höfði í fyrirrúmi þannig að dómþolar komi með tól og tæki úr afplánun en ekki eingöngu níðþungan bagga. Eftir að hafa átt i góðum samskiptum við Fangelsismálastofnun, undanfarin ár, eftir að hafa í samvinnu við forstöðumann áfangaheimilisins Verndar skilað skýrslu um hvað mætti betur fara á Litla-Hrauni og eftir að hafa barist fyrir bata í fangelsiskerfinu þá er heilu steypukeri sturtað yfir skoðanir okkar og málstaðinn. Stjórnvöld ákváðu að setja marga milljarða í að endurbæta Litla-Hraun! Og þessir milljarðar eru brú þar til nýtt fangelsi verður byggt. Vonandi þarf ekki að rifja upp sögu bygginga fangelsa á Íslandi fyrir nokkrum manni með sínum undanþágum ár eftir ár og eftir ár. Eðlilegt viðhald og endurbætur eru eitt og ætti ekki að þurfa básúna um í fjölmiðlum. Við sem þekkjum til getum verið sammála um að endurbóta sé þörf og að um sé að ræða nauðsynlegar endurbætur sem hefði átt að vera búið að ráðast í fyrir mörgum árum. Ef það hefði verið eðlilegt viðhald á Litla-Hrauni þyrfti ekki að glenna sig framan í myndavélar og telja milljarðana á fingrum. Þau lönd sem við berum okkur saman við (en getum þó ekki þar sem við erum áratugum á eftir þeim) eru með endurhæfingarstefnu, þar eru opin úrræði í forgrunni vegna þess að þau eru framtíðin. Það að loka fólk í litlum klefum til lengri tíma er fortíðarhugsun sem þarf að eyða. Við eigum að læra af grannþjóðum okkar sem hafa sýnt það og sannað að þeir sem fara í gegnum opin úrræði eru ólíklegri til að hljóta að nýju fangelsisdóm, það er bara staðreynd. Það er þess vegna sem fangelsin í Noregi líta út fyrir Bandaríkjamönnum sem sumarbúðir. Allir þeir sem hafa vit, þekkingu og reynslu á þessum annars gríðarlega áhugaverða málaflokki horfa til opinna fangelsa. Hér á landi þarf ekki annað en að horfa til reynslunnar á Kvíabryggju þar sem fyrrum vistmenn hringja jafnvel áratugum síðar og þakka fyrir sig. Við eigum ekki að halda í handónýtt bandarískt skapalón af ömurð sem framleiðir frekar glæpamenn en fækkar, fjölgar brotaþolum og fjölgar starfsgildum hjá lögreglu, í stétt lögmanna og dómara. Hver heilvita maður ætti að sjá í hendi sér að milljarðar af skattfé sem fara í það að taka niður turninn á Litla-Hrauni munu ekki koma betra fólki inn í samfélagið að nýju. Og umrædd brú verður visnuð ef ekki fallin þegar nýtt fangelsi rís. Eftir að hafa rætt við nokkra verktaka sé ég ekki betur en að fýsilegt væri að jafna Litla-Hraun við jörðu og nota þessa milljarða til að reisa þrjú þúsund fermetra opið úrræði, því væri skipt niður í hluta fyrir almenna dómþola annars vegar og geðfatlaða dómþola hins vegar, sem því miður er enn verið að dæma í fangelsi þrátt fyrir að allir viti að þar ættu þeir ekki að vera. Í fangelsinu á Hólmsheiði er nefnilega nóg pláss fyrir þá sem taldir eru þurfa dvelja í lokuðu fangelsi. Vissulega eru til mjög fínar myndir af stjórnmálamönnum sem heimsótt hafa Litla-Hraun en það vantar þá sem tilbúnir eru að skoða málin í kjölinn og aldrei virðist það gerast að dómsmálaráðherrar hafi áhuga á þessum málaflokki. Það dugir nefnilega ekki að setja lítinn plástur á beinbrot. Rekstur opinna fangelsa er mun ódýrari en rekstur lokaðra. Í þeim opnu má vinna með svo miklu meiri endurhæfingu og bata að það skilar alltaf betri samfélagsþegnum út í lífið. Ég skora á ný stjórnvöld að hlusta á þá sem hafa raunverulega vit á málaflokknum, ekki okkur í Afstöðu heldur nágrannaríki okkar og hvað þau hafa gert í fangelsismálum. Norsk stjórnvöld hafa aðstoðað önnur ríki þegar kemur að því að taka upp endurhæfingar- og batastefnu og í Austur-Evrópu hefur Evrópusambandið styrkt ríki til að koma á slíkri stefnu. Nefndir, starfshópar, starfnefndir og stýrihópar hafa ekkert gert nema þegið kaffi og bakkelsi. Það er kominn tími til að stjórnmálaflokkur rísi upp, skoði málið frá grunni, læri af reynslu annarra þjóða og gefi því fólki sem hrasar, missir sjónar af beinu brautinni eða hreinlega leiðist út í glæpi vegna aðstæðna. Ísland getur gefið tækifæri en á meðan það felst í milljarða framkvæmd við brú þá er ljóst að þeir sem þurfa á hjálp að halda munu halda sig undir brúnni. Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu, félags fanga á Íslandi Lögfræðiþjónusta Afstöðu er ekki ný af nálinni en í um áratug hefur félagið veitt lögfræðiráðgjöf og annast málefni fyrir fanga og tengda aðila, bæði innan og utan stjórnsýslunnar. Félagið hefur einnig mælt með lögmönnum sem félagið treystir til að vinna vel og samviskulega fyrir skjólstæðinga sína. Þá hefur félagið verið lögmönnum innan handar við ýmis álitamál á sviði refsi- og fullnusturéttar, veitt upplýsingar um lög, reglur og hefðir í málum þar sem reynt getur á frelsisskerðingar eða mannréttindi. Sérkunnátta Afstöðu fellst í beinni og milliliðalausri aðkomu að refsivörslukerfinu, innan- sem utan veggja og girðinga. Að gefnu og ítrekuðu tilefni höfum við nú ákveðið að stórefla þessa þjónustu. Í þeim tilgangi höfum við ákveðið að virkja Lögmanna- og neyðarsíma sem opin verður allan sólarhringinn sem ætlað er að tryggja góðan lögmann í sérhvert sinn. Afstaða mun standa við hlið viðkomandi frá upphafi til enda, allt frá því mál hefst og þar til áhrifum þess lýkur hvort sem það gerist með sýknu fyrir dómi eða með lokum refsivistar. Í slíku ferli ræður vinna lögmanns oft úrslitum. Það er mikilvægt að fólk átti sig á því að það að hafa mjög góðan lögmann í sínu máli skiptir sköpum. Það er alls ekki nóg að lögmaðurinn sé almennilegur eða gefi góð loforð. Lögmenn eru með líf og velferð fólks í höndunum og það er í raun dapurlegt hversu margir lögmenn taka ábyrgð sína ekki alvarlega. Við gerum einfaldlega kröfu um að allir fái lögmann sem er til þess hæfur. Númer lögmannasíma og neyðarsíma Afstöðu er 666-1200. http://www.domareiknir.is/loumlgmenn.html Afstaða lagði nokkra spurningar fyrir stjórnmálaflokkana í tenglsum við kosningarnar sem eru á morgun laugardaginn 25/09/21. Flestir fangar hafa þegar kosið, enn það eru aðstandendur sem hafa verið að spyrja okkur um ráðleggingar og því birtum við svörin hér nú. Félagið vonast til þess að það verði miklar breytingar í málaflokknum eftir þessar kosningar. Þess ber að geta að Sjálfstæðisflokkurinn, Flokkur Fólkins, Miðflokkurinn, Sósíalistaflokkurinn og Frjálslyndi Lýðræðisflokkurinn svöruðu ekki spurningunum og sumir flokkar eins og Framsóknarflokkurinn svaraði aðeins sumum spurningum.
1. Ísland er með refsistefnu eitt Norðurlanda, mun þinn flokkur beita sér í því að taka upp endurhæfingarstefnu eins og önnur Norðurlönd hafa tekið upp utan Ísland? Samfylkingin: Í stefnu Samfylkingarinnar segir: „Samfylkingin vill að yfirvöld komi fram við fanga af virðingu og tryggi örugga, mannúðlega og vel skipulagða afplánun og betrunarvistun. Fangar eiga að fá tækifæri til ábyrgðar, endurreisnar og farsællar endurkomu út í samfélagið. Menntunarúrræði, starfsþjálfun, öflug sálfræðiþjónusta og tækifæri til samfélagsþjónustu í stað refsivistar eru lykilatriði og geta dregið úr líkum á endurteknum afbrotum. Brýnt er að íslenska ríkið dragi lærdóm af fjölmörgum dæmum um að fólk sé frelsissvipt að tilhæfulausu eða haldið í gæsluvarðhaldi lengur en þörf var á." Framsóknarflokkurinn: Félags- og barnamálaráðherra Framsóknarflokksins skipaði stýrihóp árið 2018 um aðstæður fanga eftir afplánun og var sá stýrihópur svo útvíkkaður til þess að móta heildstæða meðferðar- og endurhæfingarstefnu í fangelsismálakerfinu, leggja til nauðsynlegar breytingar á lögum og greina fjárþörf til þess að tryggja öllum föngum einstaklingsbundna meðferðaráætlun, bættan aðgang að menntun og heilbrigðisþjónustu og aukinn stuðning að afplánun lokinni. Skýrslu starfshópsins var skilað nú á dögunum og felur í sér töluvert miklar breytingar í þá veru að taka upp endurhæfingarstefnu. Ekki bara innan fangelsa, heldur allt frá því að dómur fellur og þar til eftir að afplánun lýkur. Það er staðreynd að innan hóps fanga er hlutfall þeirra sem glíma t.a.m. við geðraskanir og/eða fíkniefnaneyslu, o.fl. hærra en meðal almennings alls. Í ljósi þess er augljóst að við sem samfélag getum bæði gert betur í því að aðstoða fólk fyrr í ferlinu, t.d. í æsku, og beitt þannig forvörnum sem og að okkur ber að tryggja að endurkomutíðni fanga í fangelsi lækki. Það gerum við með endurhæfingarstefnu. Það er samfélagslega ábyrgt og fjárhagslega arðbært. Framsókn mun beita sér fyrir því að halda áfram þeirri vinnu sem félags- og barnamálaráðherra flokksins hefur hafið og þar með fyrir endurhæfingarstefnu. Vinstri Græn: Já. Vinstri græn telja að leggja þarf áherslu á betrunarvist í stað refsivistar í fangelsujm landsins, og efla þar geðheilbrigðisþjónustu til muna. Efla þarf samfélagsþjónustu í stað fangelsisrefsingar. Tryggja þarf möguleika fanga til að viðhalda tengslum við fjölskyldur sínar á meðan á afplánum stendur, ekki síst í þágu barna þeirra. VG vill einnig minnka biðlista eftir afplánun svo að fólk sé ekki að hefja afplánun mörgum árum eftir að brot eru framin. Píratar: Já 2. Mun þinn flokkur beita sér fyrir því að fangar geti stundað raunverulegt nám og verknám? Samfylkingin: Já, en í stefnu Samfylkingarinnar kemur fram „Menntunarúrræði, starfsþjálfun, öflug sálfræðiþjónusta og tækifæri til samfélagsþjónustu í stað refsivistar eru lykilatriði og geta dregið úr líkum á endurteknum afbrotum.” Og mun Samfylkingin beita sér í því að þetta verði raunverulegur valkostur. Framsóknarflokkurinn: Framsókn mun beita sér fyrir aukningu á menntun og virkni fyrir fanga í formi stóraukinnar námsráðgjafar og sérkennsluúrræða, aukinnar fullorðinsfræðslu og námskeiða í verkmenntun. Huga þarf í tengslum við þetta að betra aðgengi fanga að tölvum, interneti og þjálfun í tölvulæsi. Samstarf við Vinnumálastofnun er svo vettvangur fyrir aðstoð við fanga þegar þeir koma úr fangelsum inn á vinnumarkaðinn. Vinstri Græn: Já, tryggja þarf réttindi og góðan aðbúnað fanga sem og að bjóða þeim aðgang að menntun og viðunandi meðferðar- og heilbrigðisþjónustu. Píratar: Já 3. Mun þinn flokkur koma á þannig kerfi að allir fangar eigi jafnan rétt á öllum úrræðum burtséð frá brotaflokki? Samfylkingin: Þaði samræmist ekki stefnu Samfylkingarinnar að mismuna föngum þegar það kemur aðgengi að úrræðum. Vinstri Græn: Já. Það er stefna VG að öll hafi rétt á aðgang að þeirri þjónustu sem þau þurfa á að halda á hverjum tíma. Þar eru fangar meðtaldir. Píratar: Píratar vilja að fangar hafi aðgang að fjölbreyttum úrræðum til endurhæfingar. Píratar trúa sömuleiðis á að jafnræði í aðgengi að úrræðum eigi að vera leiðarljósið, en útiloka þó ekki að einstaka undantekningar kunni að vera viðeigandi. 4. Mun þinn flokkur koma á samstarfi við sveitarfélögin þannig að vel sé tekið á móti öllum föngum aftur út í samfélagið þannig að menn leiðist ekki aftur út í glæpi. Samfylkingin: Já, er það lykilhlutverk að fangar fái tækifæri til ábyrgðar, endurreisnar og farsællar endurkomu út í samfélagið og það gerist ekki án aðkomu sveitarfélaga um allt land. Vinstri Græn: Já, það er mjög þess virði að skoða öll úrræði sem geta bætt aðstöðu fanga sem hafa lokið afplánun. Stór liður í því er úrræði á meðan afplánun stendur, til að mynda með möguleika á auknum fjölskyldutengslum, menntum og geðheilbrigðisþjónustu til að tryggja betri möguleika á aðlögun að samfélaginu að nýju. Þá stendur einnig í stefnu VG að móta þurfi markvissa stefnu í áfengis-, tóbaks- og vímuvarnarmálum. Fyrsta skrefið er að styrkja velferðarkerfið og efla forvarnarstarf, sem byggist á sannreyndum aðferðum og hefur skilað árangri. Tryggja þarf fíklum viðunandi meðferðarúrræði með samvinnu dóms-, félags- og heilbrigðiskerfis en stærsti hluti fanga á við áfengis – og vímuefnavanda að stríða sem hefur bersýnilega áhrif á aðlögun þegar afplánun lýkur. Heilbrigðiskerfið á að þjóna öllum óháð efnahag, aðstæðum og búsetu og tryggja þarf að notendur heilbrigðisþjónustunnar komi að skipulagi hennar. Brýnt er að lækka heilbrigðisútgjöld sem hlutfall af tekjum heimila, afnema sjúklingagjöld og lækka lyfjakostnað sjúklinga. Tryggja þarf réttindi geðsjúkra, vinna gegn fordómum um geðsjúkdóma og hrinda í framkvæmd langþráðri stefnumörkun í geðheilbrigðismálum. Píratar: Píratar vilja færa sig úr refsingarstefnu og yfir í endurhæfingarstefnu. Sú stefnubreyting felur í sér víðtækt samráð og samstarf við ótal aðila, þar á meðal sveitarfélögin. 5. Hvernig ætlar þinn flokkur að styðja við bakið á Afstöðu, félagi fanga og þeirra aðstandenda, en félagið sinnti yfir 2200 málum á árinu 2020? Samfylkingin: Á komandi kjörtímabili mun fara innra stefnumótunarstarf flokksins þar sem við munum bjóða Afstöðu að koma með sína innsýn og reynslu inn í stefnumótunarvinnu í formi fræðslufunda og þannig auka skilning félagsmanna og kjörinna fulltrúa á málaflokknum. Framsóknarflokkurinn: Félags- og barnamálaráðherra Framsóknarflokksins hefur styrkt starf Afstöðu á líðandi kjörtímabili og Framsókn stefnir að því að halda stuðningi áfram verði flokkurinn í ríkisstjórn. Vinstri Græn: Það er mikilvægt að styðja fanga í því að tala fyrir sínum málum og sinna hagsmunagæslu. Fangar eru, í því kerfi sem nú er á Íslandi, jaðarsettur hópur. Það þarf að taka mið af því í allri ákvaraðantöku tengdum málaflokknum. Píratar: Píratar trúa á virkt samráð við þau sem málin varða, það er einfaldlega veigamikill þáttur í grunnstefnu flokksins sem allar ákvarðanir Pírata byggja á. Píratar hlakka því til við samstarfsins við Afstöðu um málefni fanga á næsta kjörtímabili og vona að samtalið verði virkt, föngum til hagsbóta. 6. Mun þinn flokkur sjá til þess að Afstaða fái að koma að málefnum sem snerta fanga í nefndum og samráði? Samfylkingin: Samfylkingin mun sjá til þess að opið samráð verður við hagsmunaöfl, meðal annars Afstöðu, komi til þess á kjörtímabilinu að fari verði í stefnumótun á sviði fangelsismála, sem er mjög brýnt. Vinstri Græn: VG telur það heillavænlegast í allri ákvarðanatöku að leita samráðs hjá þeim sem ákvarðanir kunna að hafa áhrif á. Fyrir utan samráðsgátt stjórnvalda, þar sem allir geta komið sinni skoðun á framfæri við stjórnvöld, hefur VG leitast við að eiga öflugt samtal við hagsmunasamtök í allri ákvarðanatöku. Píratar: Já. Grunnstefna Pírata er skýr: Píratar telja að allir hafi rétt til að koma að ákvarðanatöku um málefni sem varða þá. Hryggð mín verður meiri eftir því sem ég kynnist stjórnmálum betur. Það verður svo margt að breytast.
Gott er að geta rætt mál til þrautar. Um það erum við öll sammála. Alþingi hefur árum saman fallið í þá gryfju að stjórnarfrumvörp eru lögð seint fram, þau eru illa rekin og svo, þegar hillir undir sumarfrí þingmanna, þarf að semja um hver þeirra verða að lögum. Þingmenn verða að átta sig á því að frumvörpin snúast um manneskjur. Ástæða þess að ég rita þessi orð er sú að nú hefur verið til meðferðar hjá Alþingi lagafrumvarp sem ætlað er að lengja möguleika dæmdra manna til að taka út dóm í samfélagsþjónustu. Slíkt úrræði hefur verið talið nauðsynlegt hér á landi til að draga úr covid-áhrifum og biðlistum eftir fangelsisplássum og að veita fólki, sem ekki hefur alvarlegustu afbrotin á bakinu, tækifæri til að halda lífinu áfram en greiða samt skuld sína við samfélagið. Þetta er líka mjög mikilvægt úrræði í þeim tilvikum sem fólk hefur beðið árum saman eftir að afplána 13-24 mánaða dóm. Fólk sem hefur beðið í mörg ár eftir að komast í afplánun og er komin með maka, börn, íbúð og fastar tekjur. Fólk sem er orðið hæft til að taka út dóm sinn í samfélagsþjónustu en nú að öllum líkindum verður að fara í fangelsi og á að hættu að missa allt það góða sem byggt hefur verið upp á síðustu árum og batinn í mikilli hættu. Mikilvæg ástæða lagafrumvarpsins er einni sú að koma á móts við reynslulausnir þeirra sem hafa setið inni á covid tímum þar sem afplánun hefur aldrei verið þungbærari Frumvarpið um afglæpavæðingu neysluskammta er sennilega allra mikilvægasta frumvarp sem liggur fyrri á alþingi þessi misserin og það er sorglegra en tárum taki að það nái ekki í gegn. Lítilsvirðingin er alsráðandi og með öllu óskiljanlegt að það sé til fólk sem ekki vill fræðast til að skilja þennan vanda betur. Synd og skömm. Líf fjölmarga er í hættu og fólk mun beint og óbeint deyja vegna fordóma einstakra stjórnmálamanna sem þó telja að þeir viti lausnina án þess nokkurn tímann að hafa séð vímuefni. Miðflokkurinn með Sigmund Davíð í fararbroddi hefur ekki aðeins hótað málþófi heldur hefur flokkurinn haldið stöðugt málþóf undanfarna daga og tafið öll mál á dagskrá. Nokkrir þingmenn flokksins hafa lagst svo lágt að telja upp t.d. öll skátafélög landsins og öll íþróttafélög, ekki til að aðstoða þau á neinn hátt heldur eingöngu til að tefja. Flokkurinn hefur gefið út að hann sé á móti fjölda mála og ég veit fyrir víst að dagskránni var stillt upp þannig að fyrst voru sett inn mál sem þeir eru ekki á móti, svo önnur. Það er því sorglegt að horfa upp á kjörna alþingismenn leika sér að lífi og heilsu fólks í sandkassaleik á alþingi og vera á móti aðeins til að vera á móti og til þess að fá meiri umfjöllun um sig. Það er ekki að starfa að heilindum fyrir land og þjóð. En svo er kannski ekki málþófið sem fer mest fyrir brjóstið á mér heldur handahófskenndar lausnir og útúrsnúningar klaustursmanna. Ég get ekki annað gert en að biðla til allra sem almennt hafa áhuga á landi og þjóð að kynna sér málefnin rækilega og muna þá fátæklegu hugmyndir sem Miðflokkurinn hefur í sinni smiðju. Þetta eru sömu rök og voru notuð til að réttlæta bókarbrennur í Róm. Það þurfti að berjast við hið illa eins og Sigmundur Davíð kallaði það. Það er oft þannig í lífinu og sögunni að þeir sem þekkja tiltekin mál alls ekki neitt grípa pennann og setja á blað eitthvað sem þeir halda eða gætu hugsað sér að virkaði. Það er líklega einmitt þess vegna sem staða okkar í svokölluðu fíkniefnastríði versnar. Þeir tjá sig hæst sem vita ekkert um hvað málið snýst og segja; berjumst við hið illa. Ég sé fyrir mér stjórnmálamann sem liggur í baðkari á sunnudagsmorgni að farast úr timburmönnum vegna áfengisdrykkju kvöldið áður. Í heitu vatninu staldrar hugurinn við flókið mál sem margir sprenglærðir sérfræðingar hafa reynt að leysa, en ekki tekist. Stjórnmálamaðurinn fær sömu hugmynd og prestar og klerkar fortíðarinnar hafa fengið allt frá upphafi. Væri ekki best að læsa það inni í skáp eða jafnvel að kveikja bara í því. Og mín hugmynd er á þessa leið. Það skiptir öllu máli að Miðflokkurinn komist ekki aftur á þing. Við höfum við ekkert með flokk að gera sem vinnur svo gott sem að því að setja líf og heilsu okkar fólks í hættu. Það er okkur sönn ánægja að tilkynna að Afstaða hefur hafið birtingar á hlaðvarpsþáttum félagsins. Í þáttunum verður rætt um ýmis málefni sem tengjast föngum, réttindum þeirra og fangelsum. Við ræðum stefnuna í fangelsismálum á víðan hátt og vörpum ljósi á mörg mál sem hafa verið áberandi í umræðunni og veita innsýn í líf fanga á meðan afplánun stendur og eftir afplánun. Við munum fá marga góða gesti sem starfa í málaflokknum eða hafa tengingu við hann á einn eða annan hátt. Þættirnir verða á léttum nótum en munu taka á þeim málum sem brennur á í samfélaginu á hverjum tíma. Hlaðvarpið er aðgengilegt á Youtube-síðu Afstöðu, á Spotify og Apple Podcast. Við vonum að allir njóti þessara þátta en biðjum áhugasama um að senda okkur ábendingar eða uppástungur um umræðuefni þáttanna eða spurningar á netfangið ritstjorn@afstada.is Tveir þættir eru þegar komnir inn á síðuna og munu nýir þættir birtast vikulega eða oftar. Smelltu hérna til að fara á YouTube-síðu Afstöðu. Smelltu hérna til að fara á Afstöðu á Spotify. Smelltu hérna til að fara á Afstöðu á Apple Podcast. Stjórn Afstöðu, félags fanga og annarra áhugamanna um bætt fangelsismál og betrun, tekur heilshugar undir yfirlýsingu stjórnar Sálfræðingafélags Íslands en í henni voru aðgerðir framkvæmdastjórnar SÁÁ gegn sálfræðingum harmaðar.
Afstaða hvetur einnig meðlimi framkvæmdastjórnar SÁÁ í heild sinni til íhuga stöðu sína vandlega enda löngu kominn tími á jákvæða þróun hjá annars stöðnuðum samtökum. Samtökin hafa meðal annars hætt meðferðum fyrir fanga eftir gagnlegt áratuga starf og voru því veikustu einstaklingarnir reknir út á gaddinn. Fyrirsvarsmenn SÁÁ hafa ekki verið til viðtals um endurskoðun þessa og telur Afstaða ljóst að heillavænlegast væri ef nýtt fólk kæmi til starfa í stjórninni á faglegum forsendum. Þá tekur Afstaða undir áskorun stjórnar Sálfræðingafélagsins um endurskoðun ákvörðun þeirrar að segja upp sálfræðingum samtakanna og að auki hvetur félagið samtökin til að tryggja að sú fagþekking sem hefur byggst upp undanfarin ár undir stjórn Valgerðar Rúnarsdóttur, forstjóra og yfirlæknis, verði áfram tryggð. |
höfundarGuðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu bloggar, ásamt öðrum talsmönnum fanga, um málefni fanga og betrun. formadur@afstada.is pistlasafn
May 2024
|